| 181 | emir kipi | (Derleme., buyurum kipi) Eylemin yapılmasını dileyen veya emreden isteme kipi, Türkçede bu kip 1. tekil ve çoğul kişiler için kullanılmaz. 2. tekil kişi için de ek kullanılmaz. 2. çoğul kişi için -in, -iniz, 3. tekil ve çoğul kişiler için -sin, -sinler ekleri kullanılır1. K.T. 2. K.T. gel 3. K.T. gelsin (gel-sin) - K.Ç. 2. K.Ç. gelin (gel-in) , geliniz (gel-in-iz) 3. K.Ç. gelsinler (gel-sin-ler) vb. |
| 182 | emir tümcesi | Yüklemi emir kavramı veren tümce : Buraya gel Bu işi birlikte yapın Bunları sen dağıtacaksın vb. |
| 183 | en az çaba kuralı | Konuşmayı kolaylaştırmak amacıyla sözcük içindeki ses benzeşmelerine ve ses düşmelerine sebep olan kural: (hanım+nine) > haminne, (anne+ile) > anneyle, (durur) > -dur, (varır) > var örneklerinde olduğu gibi. |
| 184 | eril | (Derleme.. erillik, erkeklik) Bazı dillerde erkek cinsten sayılan sözcük: Arapçada kâtip, muallim, müdir Fransızcada le livre (kitap) , le mur (duvar) Almancada der Tisch (masa) , der Stuhl (iskemle) vb. |
| 185 | eski biçim sözcük | (Derleme.. kalıntı kelime, arkaik kelime) Çağdaş dil kurallarına aykırı olarak eski biçimini koruyan sözcük: Kaygu, haşmetlu, idük vb. |
| 186 | eş sesli sözcükler | (Derleme.. eşs esli kelimeler, adaş, sesteş) Söylenişi aynı, anlamı ayrı olan sözcükler : Yüz (sayı) , yüz (çehre) kara (renk) , kara (toprak parçası) çay (akarsu) , çay (bitki) yaş (ıslak) , yaş (yaşanan yıl) vb. |
| 187 | eşanlamlı sözcükler | (Derleme.. anlamdaş, eşit anlamlı) Anlamları aynı veya yakın olan sözcükler: Ak ve beyaz, kara ve siyah, yıl ve sene, çehre ve surat vb. |
| 188 | eşitlik derecesi | Gibi veya kadar ilgeçleriyle kavramların karşılaştırılıp eşit ölçüde gösterilmesi: Ahmet kadar Ali de çalıştı Ahmet kadar çalışkan çocuk yoktur Ayşe kadar saf kız bulunmaz Dağ gibi adam devrildi gitti Uçak yıldırım gibi gidiyor vb. (bk. üstünlük derecesi) . |
| 189 | eşitlik eki | (Derleme.. gibilik eki, görelik eki) Sözcüğe gibi, göre anlamı katan ek. Türkçede bu kavramları -ce ve -si ekleri verir: Bence (ben-ce) , insanca (insan-ca) , aptalca (aptal-ca) , erkekçe (erkek-çe) , çocuksu (çocuk-su) vb. |
| 190 | eştitrem | (Derleme.. eşit ton, eşton) Konuşmada aynı kalan titrem: Bugün yapılacak çok iş var Dün gezmeye gittik Her gün erken kalkarız vb. |
| 191 | etken eylem | (Derleme., etken fiil) Öznesi belli olan eylem: Ali kediyi çok sever Öğrenciler masayı kırmışlar Ahmet eve geldi Bunu size kaç defa söyledik Ayşe yeni bir elbise almış Bu günlerde çok iyisiniz vb. |
| 192 | etkici ses | (Derleme.. etken ses) Bir sözcükte başka bir sesi etkileyen ses: Ekmekçi sözcüğündeki k ve yurttaş sözcüğündeki birinci t, balıkçı sözcüğündeki k sesi veya evden, odası sözcüğündeki v, a sesleri gibi. (bk. benzeşen) . |
| 193 | ettirgen çatı | (Derleme., ettirgen çatılı fiil) Taşıdığı kavram, bir nesneye aktarılabilen ve geçişli veya geçişsiz eylem kök veya gövdesine -ir-, -tir-, -t- eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle kurulan çatı: İçirmek (iç-ir-mek) , sevdirmek (sev-dir-mek) , söyletmek (söyle-t-mek) , sevdirtmek (sev-dir-t-mek) , söylettirmek (söyle-t-tir-mek) , güldürtmek (gül-dür-t-mek) , yatırtmak (yat-ır-t-mak) , konuşturtmak (konuş-tur-t-mak) vb. (bk. çok çatı) . |
| 194 | ettirgen eylem | (Derleme., ettirgen fiil, ettirgen çatılı fiil) Taşıdığı kavram, bir nesneye aktarılabilen çatılı eylem. Türkçede bu eylem, geçişli veya geçişsiz eylem kök veya gövdelerine -ir-, -tir-, -t-eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle kurulur: Çocuğa ilâcı zor içirdik Bu işi başkasına yaptırtmak gerekir Lütfen kapıyı kapatınız vb. |
| 195 | eylem | (Derleme.. işlev) 'Olumlu veya olumsuz olarak, zaman kavramı taşıyan veya zaman kavramı ile birlikte kişi kavramı veren sözcük. Türkçede bu çeşit sözcükler -me olumsuzluk ekiyle veya çekimli değil sözcüğüyle kullanılır: Sevdi (sev-me-di) , sevmiş, sever, seviyor, sevecek, seve, sevse, sevmeli, sevsin, sevdiydi, sevmişmiş, severse, sevmek, sevme, seviş, seven, sevince, severken, severek yorgunum (yorgun değilim) vb. |
| 196 | eylem çekim eki | (Derleme.. fiil çekim ekleri, işletme eki, tasrif ekleri) Eylem, ya da ad kök veya gövdelerinde zaman kavramıyle birlikte kişi kavramı bildirmek üzere kullanılan ek: I. K. T. -di-m (gel-di-m) -im (çalışkan-ım) 1. K. T. -di-n (gel-di-n) -sın (çalışkan-sın) 3. K. T. -di (gel-di) -dır (çalışkan, çalışkan-dır) 1. K. Ç. -di-k (gel-di-k) -iz (çalışkan-ız) 2. K. Ç. -di-n-iz (gel-di-n-iz) -sın, -iz (çalışkan-sın-ız) 3. K. Ç. -di-ler (gel-di-ler) -lar,-dır-lar (çalışkan-lar,çalışkan-dır-lar) vb. |
| 197 | eylem çekimi | Eylem ya da ad kök veya gövdelerine zaman kavramıyle birlikte kişi kavramı bildiren eklerin getirilmesi : Geldim (ge(-d-im) , geldin (gel-di-n) , geldi (gel-di) , geldik (gel-di-k) , geldiniz (gez-di-n-iz) , geldiler (gel-di-ler) hastayım (hasta-y-ım) , hastasın (hastasın) , hasta (hasta-dır) , hastayız (hasta-y-ız) , hastasınız (hasta-sın-ız) , hastalar, hoştadırlar fhosto-lar-dır) vb. |
| 198 | eylem gövdesi | (Derleme., fiil gövdesi, fiil tabanı, fiillik taban) Eylem veya ad kökünden yapım ekleriyle türetilen gövde: Sevdir-(sev-dir-) , sevin - (sev-in-) , seviş- (sev-iş-) evlen- (ev-le-n-) , evlendir-(ev-le-n-dir-) , ever- (ev-er-) vb. |
| 199 | eylem kökü | (Derleme., fiil kökü, işlevlik kök, fiillik kök) Eylem soylu bir sözcüğün bölünemeyen anlamlı kısmı: Sev-, gel-, al-,yap-, yat- vb. |
| 200 | eylem soylu sözcük | Genellikle zaman kavramı veren veya zamanla beraber kişi kavramı da belirten olumlu veya olumsuzu yapılabilen sözcük. Bu çeşit sözcüklerin olumsuzu -me ekiyle kurulur: Geldik (gelmedik) , gelince (gelmeyince) , gelerek (gelmeyerek) , gelen (gelmeyen) , gelmek (gelmemek) , gelme (gelmeme) , geliş (gelmeyiş) ,- gelir (gelmez) vb. |
| 201 | eylem tümcesi | (Derleme.. fiil cümlesi, fiilcil cümle) Bildirme veya isteme kiplerinden biriyle kurulan ve olumsuzu ancak -me ekiyle yapılabilen tümce: Ali geliyor Çiçekler açtı Yarın İstanbul'a gideceğiz Ahmet ders çalışmıyor Sen de gelir misin? Bu durumdan memnun oldunuz mu? vb. |
| 202 | eylemde karşıt görünüm | Emir kipi dışındaki isteme kiplerinin, hikâye veya rivayet birleşik zamanlarından biriyle kullanılmasından doğan bazı durumlarda, olumlu çekimlerin olumsuz, olumsuz çekimlerin olumlu kavramlar vermesi. Dilek kipinin hikâyesinde: Gelseydi (gelmedi) , gelmeseydi (geldi) istek kipinin hikâyesinde: Geleydi (gelmedi) , gelmeyeydi (geldi) gereklik kipinin hikâyesinde: Gelmeliydi (gelmedi) , gelmemeliydi (geldi) dilek kipinin rivayetinde: Gelseymiş (gelmemiş) , gelmeseymiş (gelmiş) istek kipinin rivayetinde: Geleymiş (gelmemiş) , gelmeyeymiş (gelmiş) gereklik kipinin rivayetinde: Gelmeliymiş (gelmemiş) gelme-meliymiş (gelmiş) vb. |
| 203 | eylemden türeme ad | (Derleme.. fiilden isim, fiilden türek isim, fiil soyundan isim, fiilden ad, fiilden türemiş ad) Eylem kökünden yapım ekleriyle türetilen ad gövdesi: Sevgi (sev-gi) , gelmek (gel-mek) , söylenti (söyle-n-ti) , gülüşme (gül-üş-me) vb. |
| 204 | eylemden türeme eylem | (Derleme., fiilden fiil, fiil kökünden fiil, fiilden türemiş fiil, fiil soyundan fiil) Eylem kökünden yapım ekleriyle türetilen eylem gövdesi: Sevdir-(sev-dir-) , seviş-(sev-iş-) , sevin-(sev-in-) , sevil-(sev-il-) , sevdirtme-(sev-dir-t-me-) vb. |
| 205 | eylemlik | (Derleme., isim-fiil) Tümleç alan ve ad gibi kullanılan eylemsi : Eve gelmek (gel-mek, gel-me-mek) , yazmak (yaz-mak, yaz-ma-mak) , gelme (gel-me, gel-me-me) , yazma (yaz-ma, yaz-ma-ma) geliş (gel-iş, gel-me-y-iş) , yazış (yaz-ış, yaz-ma-y-ış) vb. |
| 206 | eylemlikle ikileme | Sözcükleri eylemlik biçiminde bulunan ikileme: Oyma oyma dolap, saçma saçma işler, bitmek tükenmek, bıkmak usanmak, yalvarmak yakarmak, barış görüş, değiş tokuş vb. |
| 207 | eylemsi | (Derleme.. fiilimsi, şahıssız fiil sıygası, fiilsi) Olumsuzu yapılan, tümleç alan fakat eylem çekimine girmemiş bulunan sözcük : Eve gitmek (gitmemek) , kitap okumak (okumamak) , güler yüz (gülmez) , okur (okumaz) , seven (sevmeyen) , severek (sevmeyerek) , sevince (sevmeyince) , seve seve (sevmeye sevmeye) vb. |
| 208 | ezgi | (Derleme.. sözün ezgisi) Söylemede sese verilen özel titrem. |
| 209 | fışırtılı ünsüz | Fışırtılı bir ses veren sızıcı ünsüz: ş, j vb. |
| 210 | geçişli eylem | (Derleme.. geçişli fiil, geçişli çatılı fiil, nesnel fiil, nesnel eylem) Nesne ile kullanılabilen eylem: Sevmek (okuma-yı sevmek) , görmek (ev-i görmek) , kırmak (cam-ı kırmak) , dökmek (süt-ü dökmek) , yaptırmak (iş-i yaptırmak) vb. |